HADİSƏLƏR
1988-ci ilin əvvəlindən
hazırlanmış plan üzrə Stepanakertdə (Xankəndində) tətillər
başlandı.
1988-ci il fevralın 20-də
Vilayət Sovetinin deputatları (ermənilər) Qarabag vilayətinin
Azərbaycanın tərkibindən çıxarılıb Ermənistan SSR-in tərkibinə
daxil olmasına səs verdilər. Müraciətlər Yerevan, Bakı və
Moskvaya gödərildi.
1988-ci il fevralın 22-də
Stepanakertdə vilayət partiya fəalları yığıncağı keçirilir,
Sov. IKP MK katibi V.P. Razumovski çıxış edərək bildirdi
ki, Sov. IKP MK mövcud milli ərazi quruluşunu dəyişdirmək
məqsədini güdən hərəkətləri və tələbləri hər iki xalqın
mənafeinə zidd hərəkətlər və tələblər kimi qiymətləndirir.
1988-ci il 25 fevralda
Ermənistan televiziyası ilə çıxış edən erməni din xadimi
katalikos Vazgen erməniləri daha da qızışırdı. 26 fevral
1988-ci ildə M. Qorbaçovun Azərbaycan və Ermənistan zəhmətkeşlərinə
müraciəti ermənilər üçün əhəmiyyətsiz idi. 1988-ci il fevralın
25-də Əsgəranda ermənilər 2 azərbaycanlı öldürdü. Az sonra
Bakıda Vorovski qəsəbəsində yaşayan erməni azərbaycanlı
milis işçisini öldürdü. Daha sonra erməni millətçiləri 1988-ci
il fevralın axırlarında Sumqayıt faciəsini törətdilər. Hadisədən
əvvəl varlı ermənilər şəhəri tərk etdilər. Hadisədən əvvəl
Sumqayıtda yaşayan ermənilər əmanət kassalarında olan pullarını
götürmüşdür. Hadisənin ilk anında reportyorlar, kinoçəkənlər,
jurnalistlər burada idi. Bu hadisələr təsadüfi yox, vahid
mərkəzdən idarə edilir, əvvəldən düəünülmüə plan əsasında
həyata keçirilən ssenari idi. Eduard Grigoryan adlı erməni
Sumqayıtda yaşayan erməniləri ünvanları ilə tapıb öldürürdü.
Fevralın 25-26-da Yerevanda
nümayişlər keçirildi. Vəziyyətlə əlaqədar olaraq xeyli Ermənistan
azərbaycanlısı Sumqayıta, Saray və Fatmayi kəndlərinə gəldi.
Əsgəranda 16 və 23 yaşlı iki gənc öldürüldü.
Sumqayıt hadisəsi törədilərək dünyaya səs
salındı ki, bu "genosiddir". Hadisənin gedişini
düşünülmüş plan əsasında lentə alaraq bir sıra ölkələrdə
nümayiş etdirdilər. Film Isvecrədə, Avropanın bütün ölkələrində
və Amerikada ermənilər olan yerlərdə göstərildi. Sumqayıtda
qətlə yetirilmiş 26 erməni ücün, 96 nəfər azərbaycanlı Moskva
inzibati orqanları tərəfindən müxtəlif cəzalara mə`ruz qaldılar.
Erməni millətçiləri Dağlıq Qarabağda "Krunk"
(Vətən ücün həsrət simvolu dovdaq adı ilə) komitə yaratdılar.
Belə bir dövrdə Dağlıq Qarabağ mövzusu xaricdə erməni qəzet
və jurnallarının əsas mövzusuna çevrildi "Revolyutsionnıe
daşnaki", "Krestyanskaya Svoboda", "Soyuz
Armyanskix revolyutsionerov", "Vostoçnaya Armeniya
Soedinennıx Ştatov", "Zaşita Armenii" və
s. təşkilatlar iş apardılar.
Dağlıq Qarabağda vəziyyət getdikçə gərginləşirdi.
Bunu erməni ziyalıları qızışdırırdı. Ermənistanın bir sıra
rayonlarından çıxarılan azərbaycanlılar Azərbaycanın 42
şəhər və rayonlarında yerləşir.
SSRI Ali Sovetinin 18 iyul (1988-ci il)
tarixli iclası Dağlıq Qarabağın Azərbaycan SSR-i tərkibində
olmasını və ərazi bütövlüyünü dəyişdirilməsinin qeyri mümkünlüyünü
hesab etməsi çox düzgün qərar oldu.
1988-ci ildə sentyabrın
3-də Kərkicahan atəşə tutuldu. Ermənilər vərəqələr yaymaqla
azərbaycanlıları hədələyirdilər. Sentyabrın 21-də bir neçə
basqından sonra axırıncı azərbaycanlı Xankəndini tərk etdi.
1988-ci ilin axırlarında hər 2 respublikada xüsusi vəziyyət
e`lan edildi. Hadisələrə mərkəzin birtərəfli yanaşması nəticəsində
Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılar və doğma yurd-yuvalarından
çıxarıldılar. Bu kütləvi şəkil aldı. Ermənistandan 200 minə
yaxın azərbaycanlı, 18 min müsəlman kürdü min nəfər rusdilli
əhali silah gücü ilə çıxarıldı. 255 azərbaycanlı öldürüldü.
Bunlaradan 2 nəfərinin başı kəsilib, 11 nəfər diri-diri,
2 nəfərin meyiti yandırıldı, 3 nəfər doğranıb, 29 nəfər
maşınla basılıb, 41 nəfər döyülərək öldürüldü, 49 nəfər
dağlarda donub, 8 nəfər itkin düşüb, və s. Belə vəhşiliklə
öldürülənlərdən 57 nəfəri qadın, 23-uşaq idi. Bu qanlı hadisələrdən
sonra müasir daşnaklar 1988ci il dekabrın 10-da Ermənistanı
türksüz respublika e`lan etdi.
Beləliklə, XX əsrdə Ermənistandan azərbaycanlıların
305;xarılması 4 mərhələdə-1905, 1918-20-ci, 1948-56, 1988-ci
ildə həyata keçirildi.
Regionda vəziyyəti sabitləşdirmək məqsədi
ilə Azərbaycan SSR tərkibində muxtar vilayət statusu saxlamaqla
A.Volskinin sədrliyi ilə DQMV-nin xüsusi idarə komitəsi
yaradıldı. A.Volski vəziyyəti daha da gərginləşdirdi. Vilayət
Azərbaycan höküməti nəzarətindən çıxdı. Azərbaycan bayrağı
Erməni bayrağı ilə əvəz edildi. SSRI Dövlət Plan Komitəsi
hesabat sənədlərində DQ əslində 16-cı müttəfiq respublika
kimi göstərildi. A.Volski Moskvanın göstərişi, Ermənistanın
iradəsi ilə fəaliyyətini davam etdirdi.
1989-cu il martın sonunda
190 min ermənidən cəmi 23 mini Azərbaycanı tərk etdi. Bakı
erməniləri əsasən Rusiyaya köçürüldü. Çox az adam "Böyük
Ermənistana" üz tutdu. Bakıdan köçənlərin cəmi 7 mini
Ermənistana, qalanı Rusiyaya köçdü. Bütün əmlaklarını satıb,
şəxsi əmlakları sağ-salamat getdilər. Ermənistanda isə azərbaycanlılar
işgəncə ilə qovuldu.
Ermənilər Şuşa yaxınlarında olan Topxana
məsələsini ortaya atdılar. Bakıda ehtiraslar qızışdı. Azadlıq
meydanında e`tiraz mitinqləri qızışdı. Bu xalq hərəkatı
M. Qorbaçovun və onun havadarlarının xoşuna gəlmədi. 1992-ci
il fevralın 25-dən 26-na kecən gecə XX əsrin ən böyük faciəsi-Xocalı
qırğını baş verdi. Yüzlərlə insan al qanına qəltan edilib
qətlə yetirildi. Insanlıq adına yazılmayan bütün vəhşilikləri,
köməksiz insanların taleyinə qanlı güllələrlə həkk etdilər.
Faktlar sübüt edir ki, Xocalı xeyli müddət
müasirədə qalır, Azərbaycanla əlaqəsi kəsilir. Sonra törədilən
bu faciə prezident A.Mütəllibovun karyerasına son qoydu.
19 avqust (1993-cü il)
Iran dövləti Ermənistanın ünvanına kəskin bəyanətlə çıxış
edib Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərinin tezliklə boşaldılmasını
tələb etdi.
Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq müşavirəsi
(ATƏM) münaqişənin dinc yolla aradan qaldırılması yolunu
tapmaq üçün sə`ylər göstərdi. Bundan əlavə təhlükəsizlik
Şurası Bakıda və Yerevanda BMT-nin nümayəndəliklərini açdı.
Romada ATƏM çərçivəsində dəfələrlə görüşlər keçirildi.
Hər dəfə mühüm danışıqlar ərəfəsində danışıqları
pozmaq məqsədilə ermənilər hərbi əməliyyatlar keçirirdi.
Bütün sə`ylər elə bir nəticə vermədi. Düşmən təcavüzkar
siyasətini və hərbi əməliyyatlarını çəkinmədən davam etdirirdi.
Azərbaycanda daxili vəziyyət getdikcə gərgin hal aldı. 1993-cü
il iyulun 4-də Gəncə hadisəsi vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı
.
15 iyun 1993-cü ildə Milli
məclisdə H.Əliyev Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin
sədri seçildi. Az sonra prezident Əbülfəz Elçibəy iyunun
17-dən 18-nə keçən gecə Naxçıvana, oradan da Kələki kəndinə
getdi. Milli Məclis 24 iyun 1993-cü ildə prezidentin səlahiyyətlərini
Azərbaycan Ali Soveti sədrinə həvalə etdi.
1993-ci il iyulun 5-də
H.Əliyev xarici ölkə səfirlərinin və BMT-nin Azərbaycandakı
səlahiyyətli nümayəndəsini qəbul etdi və Azərbaycandakı
və cəbhədəki vəziyyətlə onları tanış etdi və bildirdi ki,
Ermənistan ordusu artıq Ağdama, Fizuliyə və Cəbrayıla hücum
etmişdir, insan tələfatları çoxdur.
Bu görüşdən sonra Mario Rafaelli (ATƏM-in
Minsk konfransının sədri) Bakıda, Yerevanda, Xankəndində
və yenə Bakıda oldu. Bu gəliş və keçirilən görüş, söhbətlər
ermənilərə lazımı tə`sir göstərmədi. Iyulun 23-də ermənilər
Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən olam Ağdamı zəbt etdilər.
Azərbaycandakı ağır şərait BMT Təhlükəsizlik
Şurasında da müzakirə edildi və qətnamə qəbul olundu. BMT
Təhlükəsizlik Şurasının iyulun 29-da qəbul edilmiş 853 nömrəli
qətnaməsində erməni qüvvələrinin Azərbaycan torpaqlarına
davam edən hücümları pislənildi və onlardan Ağdam şəhəri
daxil olmaqla işğal edilmiş bütün ərazilərdən dərhal və
heç bir şərt qoymadan çıxmaları tələb olundu. Təhlükəsizlik
Şurası BMT-nin baş katibinə və müvafiq beynəlxalq təşkilatlara
müraciət edərək zərər çəkmiş dinc əhaliyə humanitar kömək
göstərməyə çağırdı.
Erməni təcavüzü ilə Azərbaycanda yaranmış
vəziyyətlə əlaqədar avqustun 18-də BMT Təhlükəsizlik Şurasının
sədri bəyanət verdi və 822 və 853 nömrəli qətnamələrin Dağlıq
Qarabağ ermənilərinin yerinə yetirmələri üçün Ermənistan
Respublikası hökümətini öz təsirindən istifadə etməyə çağırdı.
1993-cü il sentyabrın
5-8 arasında H.Əliyev Moskvada oldu və bir çox məsələlərdə
əməli söhbət apardı. Burada Türkiyənin baş naziri T.Çiller
ilə də görüş və danışıqlıqlar apardı.
Moskva səfəri ərəfəsində Avropa Birliyi
Dağlıq Qarabağa dair qəbul etdiyi 3 sentyabr(1993) tarixli
bəyanatı da əhəmiyyətli idi. Lakin ermənilər buna da məhəl
qoymadılar.
Sentyabrın 14-15 Qazax,
16-da Tovuz, Gədəbəy, Zəngilan rayonlarında Azərbaycan mövqeyini
yarmağa can atdılar.
Sentyabrın 21-də Zəngilan,
Cəbrayıl, Tovuz və Ordubad rayonlarının kəndləri yenidən
atəşə mə`ruz qaldılar.
1993-cü il noyabrın 30-da
Romada ATƏM-in iclasında Azərbaycan Xarici Işlər naziri
H.Həsənov öz çıxışında ermənilərin "Böyük Ermənistan"
yaratmaq iddiası ilə Azərbaycana qarşı apardıqları təcavüzkar
siyasətin nəticəsi olaraq Azərbaycan ərazisinin 20 faizindən
çox sahəsinin tutulması, 18 mindən çox adamın məhv edilməsi,
50 min nəfərə yaxın adamın yaralanması, 4 min nəfər adamın
əsir alınması ilə yanaşı 88 min yaşayış binasının, mindən
çox iqtisadi obyekt, 250 məktəb və təhsil müəssisəsinin
yandırılıb məhv edilməsinin əsil təcavüz olduğunu bildirdi.
O, qeyd etdi ki, Azərbaycan və Ermənistan BMT və ATƏM-ə
daxil olduqdan sonra Ermənistan həmin təşkilatların prinsiplərinə
əməl edəcəyinə sadiq qalacağını bildirdiyi halda Şuşanı
zəbt etdi. Bununla əlaqədar olaraq BMT nümayəndə hey`əti
faktlar toplamaq üçün Azərbaycanda olan vaxt Ermənistan
Laçın rayonunu işğal etdi. Cenevrə "beş"liyin
qeyri-rəsmi məsləhətləşməsi zamanı Ermənistan Kəlbəcəri,
Minsk konfransının sədri Mario Rafaellinin regionda səfərindən
sonra Ağdam rayonunu işğal etdi. Işğal edilmiş Azərbaycan
ərazilərindən erməni qüvvələrinin qeydsiz-şərtsiz çıxardılması
qəbul edildikdən sonra Ermənistan Füzuli rayonunu, ATƏM-in
sədri Marqaret af Uqlas regionda olan vaxt Ermənistan Zəngilan
rayonunu zəbt etdi. Bundan sonra erməni qüvvələri noyabrın
axırlarına yaxın Xudafərin körpüsü zonasını zəbt etdi və
beləliklə, Azərbaycan ilə Iran Respublikası arasındakı sərhəddin
161 kilometrini öz nəzarətləri altına aldılar.
1993-cü il dekabrın 19-da
H.Əliyevin Fransaya tarixi səfəri başlandı. Buradakı görüşlərində
o, DQ məsələsinə geniş yer verdi və bu vaxtadək erməni lobbisinin
Azərbaycan haqqında yaydıqları böhtançı mə`lumatları tamamilə
ifşa etdi.
1993-cü il dekabrın 23-də
Türkmənistan prezidenti S.Niyazovun vasitəçiliyi ilə H.Əliyev
ilə Ter-Petrosyan arasında gör keçirildi. Burada H.Əliyev
qeyd etmişdi ki, sayı 300 mindən çox əhalinin yaşadığı rayonların
1993-cü ilin oktyabrından işğal edilməsini Azərbaycan xalqı
həm də ona görə çox ağır qarşılamışdı ki, bu hadisə Azərbaycan
MDB-nə daxil olduqdan və kollektiv təhlükəsizlik haqqında
müqaviləyə qoşulduqdan sonra baş vermişdi. Deməli, Ermənistan
təkcə Azərbaycana qarşı təcavüz etmir, həm də indi bizim
birliyimizi birləşdirən prinsiplərə saymamazlıq nümayiş
etdirir. Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüz etməsi yol
verilməzdir.
Ermənilər öz məkrli məqsədlərinə çatmaq
üçün Azərbaycana qarşı başladıqları müharibə gedişində qırğınlar
və faciələrlə yanaşı, 616 məktəb, 225 uşaq bağçası, 11 texniki-peşə
məktəbi, 4 texnikum, 1 ali məktəb, 842 klub, 962 kitabxana,
13 muzey, 2 teatr və 183 kino qurğusu dağıtmışlar. Dünyada
olan 18 milyon qaçqından bir milyondan artığı Azərbaycandadır.
Dəfələrlə Rusiya, Türkiyə, Ermənistan nümayəndələri
ilə aparılan danışıqlıqlar öz nəticəsini verdi. 1994-cü
il mayın 11-dən atəş dayandırıldı.
1994-cü il 5-6 dekabrda
dövlət başçıları Budapeştdə Zirvə toplantısında və mayın
13-15 Mərakeşdə 52 ölkənin üzvü olduğu Islam təşkilatının
7-ci zirvə konfransında H.Əliyevin çıxışlarında "Böyük
Ermənistan" yaratmaq xülyasında olan ermənilərin Azərbaycana
qarşı apardıqları təcavüz siyasəti kəskin tənqid edildi.
Onların hətta beynəlxalq təşkilatın 822, 853, 874 və 884
qətnamələrinə əməl etməmələri göstərildi. Burada Ermənistanın
təcavüz siyasəti pislənildi və Azərbaycana maddi yardım
haqqında qətnamə qəbul edildi.
Mono Etnik Ermənistan yaratmağa nail olan
ermənilər DQMV və onunla qonşu olan 7 rayonu işğal edərək,
əhalini silah gücünə qovub qaçqın vəziyyətinə saldılar və
həmin yerləri onların təcavüzü nəticəsində xarabalığa çevrildi.
Indi Azərbaycan ərazisinin təxminən 20
faizindən çoxu (17 min kv km) 12 rayon və 700 yaşayış məntəqəsi
ermənilərin işğalı altındadır. Ermənilər "Böyük Ermənistan"
yaratmaq uğrundakı mübarizədə 20 mindən çox adamı qırmış,
4 minini girov götürmüşdü. Işğal edilmiş ərazidə 4 minə
yaxın sənaye və kənd təsərrüfatı obyekti, ümumi yaşayış
sahəsi 6 milyon kv. m olan 180 min mənzil və şəxsi ev, minə
yaxın tə`lim-tərbiyə müəssisəsi, 3 minə yaxın mədəni-maarif
ocağı, 700-ə yaxın tibb müəssisəsi onlar tərəfindən dağıdıldı.
Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğal etdikləri
ərazidən çıxarılması haqqında BMT təhlükəsizlik şurasının
1993-cü ildə qəbul edilmiş (822, 853, 884) saylı 4 qətnaməsinə
bazmayaraq indiyədək əməl edilməmişdir.
Ermənilərin xalqımıza vurduğu yaralar sağalmazdır.
XX əsrdə onlar bütövlükdə 1 milyon azərbaycanlını qətlə
yetirmiş, 1.5 milyonunu isə Ermənistandan qovmuşdur.
1918-ci il Batum müqaviləsinə
görə cəmi 9 min kv. km məsafədə yaradılan Ermənistan bu
gün 40 min kv. km-lik bir əraziyə malikdir ki, bunun da
hamısı tarixən Azərbaycan torpaqları olmuşdur. Ermənilərin
bu vəhşilikləri və torpaqlarımızı işğal etmələri heç bir
beynəlxalq normaya və insan hüquqlarına uyğun gəlmir. Bu
aksiyalar insan hüquqlarının qorunmasına dair BMT Baş məclisinin
9 dekabr 1948-ci il tarixli Beynəlxalq Konvensiyasının Avropada
sərhədlərin pozulmazlığına dair 1975-ci il Helsinki müşavirəsinin
qərarları ilə diametral şəkildə ziddiyyət təşkil edir.
Ikinci bir tərəfdən Dağlıq Qarabağın Ermənistanla
ümumi sərhədi yoxdur. O, Laçın koridorunu və Laçını ələ
keçirib müstəqil respublikasının sərhədlərini kobudcasına
pozaraq beynəlxalq aktlara etinasızlıq göstərir.
|