Dədə
Şəmşir dünyası
Bəllidir ki, aşıq-ozan mədəniyyəti çoxəsirlik tarixə, qədim
köklərə malik sinkretik sənət növü olmaqla günümüzəcən gəlmiş,
yaşamış və yaşamaqdadır. Qopuzdan saza, yanşaqdan aşığa
qədərki tarixi təkmilləşmə prosesində yeni sənət meyarları
meydana çıxmış, elin ciddi sınaq və imtahanlarından keçən
el sənətkarları “dədə”, “ustad” və s kimi şərafətli adların
daşıyıcılarına çevrilmişlər.
Dədə-Qorquddan Dədə Şəmşirə kimi saz-söz sənətkarlarının
böyük bir silsiləsi Azərbaycan ədəbi-mədəni mühitinin formalaşmasına,
anadilli poeziyamızın və ana ruhlu musiqimizin inkişafına
öz əvəzsiz töhfələrini vermişlər. Bu sıradan Qurbani, Aşıq
Abbas Tufarqanlı, Sarı Aşıq, Xəstə Qasım, Dəllək Murad,
Çoban Əfqan, Yəhyabəy Dilqəm, Aşıq Pəri, Aşıq Alı, Aşıq
Ələsgər, Növrəc İman, Agdabanli Qurban və Aşıq Şəmşır kimi
klassık sənətkarlarımızın poetik irsi şifahi qaynaqlarımızdan
süzülən milli-mənəvi dəyərlərimiz, solmaz söz incilərimizdir.
Aşıq Şəmşir 1893-cü ildə Kəlbəcərin Dəmirçidam kəndində
görkəmli el sənətkarı, şair Qurbanın ailəsində dünyaya gəlib.Söz
–sənət tariximizdə Ağdabanlı Qurban adı ilə qalan bu ustad
aşıq və tanınmış el şairi aşıq Ələsgərin müasiri olmuş,
onların yaxın ünsiyyıtindən, dostluq əlaqələrindən bir sıra
deyişmələri yadigar qalmışdır.Aşıq Ələsgər və Ağdabanlı
Qurban dövründə Kəlbəcər-Göyçə ədəbi mühitinin eyni ənənələr
üzərində formalaşması, saz və söz sənətinin coğrafi hüdudsuzluğu
ərazi etibarı ilə yaxın olan bu qonşu ellərin mənən də yaxın
olmasına təbii şərait yaratmışdır.Belə bir mühitdə daxili
dünyasını tapan Dədə Şəmşir verilmiş ilahi vəhyini bu ustadların
və uluların təsiri ilə cilalanmış, çox keçmədən el yığıncaqlarında
müstəqil məclislər aparan istedadlı saz şairinə çevrilmiş
və dədəlik mərtəbəsinə qədər ucalmışdır.Əslində, Miskin
Abdal nəslinin davamçısı olan Dədə Şəmşir aşıq-ozan sənətinin
yeni havalar və havacatlar,qoşqular və düzgülər üzərində
inkişafına məxsusi töhfələrini verərkən ədəbi-hüquqi varislik
haqqını itirməmişdir.Kəlbəcər-Göyçə, Qarabağ-Gəncəbasar
ellərində yaxşı tanınan Aşıq Şəmşiri bütün Azərbaycana daha
yaxın tanıdan isə ölməz xalq şairimiz Səməd Vurğun olmuşdur.Kəlbəcər
dağlarında, şəfa qaynağı olan İstisu yaylaqlarında istirahət
edən görkəmli şair günlərin birində özünəməxsus səsi, sözü
və çalğısı olan bir ozanla-Aşıq Şəmşirlə tanış olur.Kəlbəcər
dağlarına böyük şairin gəlişini ürəkdən alqışlayan Aşıq
Şəmşirin o zaman bədahətən söylədiyi “Xoş gəlib” rədifli
qoşması dildən-dilə düşür:
Elimin-günümün böyük şairi
Gətirib dağlara səfa, xoş gəlıb!
Yolunu gözlədik biz intizarla,
Eyləyib əhdinə vəfa, xoş gəlib!
Minnətdarıq kamil söz ustadına,
Şan-şöhrət yaraşır onun adına
Bizim Kəlbəcəri salıb yadına,
Bu yolda çəkibdir cəfa, xoş gəlib!
Alqışladıq mahal ilə, el ilə,
Qarşıladıq çiçək ilə, gül ilə,
Saz ilə, söz ilə, şirin dil ilə
Şəmşir deyir bu sərrafa, xoş gəlib!
S.Vurğun aşığın bədahətən söylədiyi bu
qoşmanı “Məni” rədifli məşhur şerilə cavablandırır:
Aşıq Şəmşir Dəlidağdan keçəndə
Kəklikli daşlardan xəbər al məni.
Ceyran bulağından qızlar içəndə
Saz tutub, söz qoşub yada sal məni.
Cəmi dörd bənddən ibarət olan bu şeir
tezliklə Kəlbəcər ellərinin dilində əzbər olur.Toyda-düyündə
aşıqlar bu deyişməni həvəslə, məhəbbətlə oxumağa böyük Səməd
Vurğunu yad etməyə başlayırlar...
Aşıq Şəmşirlə tanışlıqdan sonra S.Vurğun öz təəssüratını
mətbuat səhifələrinə çıxartmış, el şairinin şeirlərinin
çap olunmasına qayğı göstərmişdir.Zatırlamaq yerinə düşər
ki, S.Vurğunla A.Şəmşirin məşhur deyişmələri həmin tarixi
günlərin poetik ovqatını və təravətini hələ də saxlamaqdadır.
Aşıq Şəmşir 1980-ci ildə dünyasını dəyişəndən sonra sanki
dünya da dəyişməyə başladı.Cəmi səkkiz ildən sonra gül-çiçəkləri
gəl-gəl deyən al-əlvan çəmənlər, yamyaşıl vadilər, zümrüd
meşələr sanki matəm rənginə büründü.Dağların çal-çağırı
kəsildi, bulaqların zümzüməsi, çayların axarı dəyişdi.Şəmşir
əmanəti olan Kəlbəcər elləri saqqallı quldurların və azğın
kagirlərin gözlənilməz xəyanətləri ilə üz-üzə qaldı.Ağdərədən
keçən dədə-baba yolu qanlı-qadalı, təhlükəli bir yola çevrildi.Bu
yolda necə-necə yurdaşımızın, o sıradan Dədə Şəmşirşn qızı
Çımnaz xanımın da ıtırdi. Kafirlər Ağdərə-Kəlbəcər yolundan
kecən avtomobil karvanını gülləbaran edərkən Çimnaz xanımı
da, onun yaxın qohumu sonralar Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı
adını almış Şahlar Şükürovu da qəıflə yetirdilər...
Bu faciələrin miqyası getdikcə genişlənməyə başladı.1992-ci
ilin aprelində erməni quldurları Dədədə Şəmşirin doğma kəndi
Ağdabanda əsl soyqırımı nümayiş etdirdilər. Ustad sənətkarın
ən yaxın qohum əqrabası amansızlıqla qətlə yetirildilər.
Bu qətllərdən yalnız mətbuat vasitəsilə xəbər tutan o zaman
hakimiyyət rəhbərləri uzaq-ucqar bir dağ kəndinin ğunahsız
sakinlərini –doğma soydaşlarını qəfil ölmüş, qanlı terrorun
pəncəsindən qopara bilmədilər...Həmin dəhşətli günlərin
kulminiyasiyası Dədə Şəmşirin Azərbaycandakı evinin yandırıiması
ilə tamamlandı. Bu ev muzeyin çox dəyərli eksponatı olan
40 mindən artıq şeir numunəsi də odlara qalanıb külə çevrildi.
Azərbaycanlı Qurbanın, Dədə Şəmşirin əski əlifba ilə yazılmış
və əksəriyyəti çap olunmamış şeirləri də bu numunələrlə
birlikdə yandı: Aşığın oğlu Qənbər Qurbanov o dəhşətli günləri
belə xatırlayır: “1992-ci il aprelin 8-də , səhər tezdən
ermənilər öz faşist əməllərini ğizləyə bilmədilər. Çoxdan
puskuda dayanan ac canavar kimi günahsız kənd camaatını
parçalayıb onları odlara qaladılar. Ağdabanla Çayqovulan
darmadağın edildi. “Bizim nəsildən 14 nəfəri ermənilər vəhşicəsinə
qətlə yetirdilər...Bəkir kişini,Tukunu, Zeyəb arvadı, Fatmanı,
Həyatı, Musanı həmin gün diri-diri yandırıldı...”
1993-cü ilin aprelində Kəlbəcər tam işğal olundu.Qaçqınlıq,
köçkünlük yurdaşlarımızı yurdundan, yuvasından perik saldı...
Dədə Şəmşirin də məzarı və məzarı üstündə qara mərmərlərdən
tökülmüş qeyri-adi abidəsi əlimiz çatmayan o torpaqlarda
qaldı. Kəlbəcərlilər çox sevdikləri ustad sənətkarın, el
ağsaqqallının məzarını özləri ilə gətirə bilməsələr də,
onun şeirlərini ürəklərində və ruhdan-ruha, nəsildən-nəslə
keçən qan yaddaşlarında gətirdilər...
1993-cü ilin müharibə ovqatı Aşıq Şəmşirin 100 illik yubileyini
qeyd etməyə imkan vermədi. Bunu istəyənlərin say çoxluğuna
baxmayaraq, saz və söz ustadımızın oğlu Qənbər Qurbanov
da bu yubiley tədbirinin keçirilməsinə razılıq vermədi.
2003-cü ildə Dədə Şəmşirin 110 yaşı tamam oldu. Qüdrətli
el sənətkarının yubleyini keçirmək üçün Respublika Prezidentinin
verdiyi fərman aşıq poeziyasının demək olar ki, bütün poetik
formalarında özünəməxsus şairlər yaradan, orijinal səsi,
nəfəsi və çalğısı olan əməkdar incəsənət xadimi, “Şərəf
nişanı” ordenli ustad sənətkarın dövlət səviyyəsində bir
daha xatırlamağa, yaradıcılığını daha ətraflı öyrənməyə
və yaymağa yeni imkan yaranmış oldu.Dədə Şəmşirin il boyu
bölgələrdə keçirilən yubiley mərasimləri 2004-cü ildə Bakıda-H.Əliyev
adına respublika sarayında da rəsmi səviyyədə yekunlaşdırıldı.
Aşıq Şəmşirin poetik irsini dürüst dəyərləndirmək üçün onun
şeirlərinin mövzu dairəsinə, estetik mahiyyətinə, məna-məzmun
tutumuna, sənətkarlıq xüsusiyyətlərinə həssaslıqla yanaşmaq
lazımdır.Bu qoşqular mövzu əlvanlığı ilə seçildiyi kimi
yeni fikir aşılayan aforistik deyim tərzi ilə də fərqlənir:
Şöləsi çıxarmı yağsız çırağın,
Meyvəsi kəm olar bağbansız bağın.
Sünbülü dən tutmaz şoran torpağın,
Sərvətsiz qumsallar zər olarmı heç?!
Folklorun qədim qatlarından, el deyimindən,
xalq duyumundan süzülüb gələn belə misralar Aşıq Şəmşir
poeziyasının cövhərini təşkil edir.Sənətkarı xalqa sevdirən
özəllik də məhz bu deyimlərdən başlayır.Didaktik şeirin
tarixi şairin öz tarixi qədərdir.Zaman-zaman istər şifahi,
istərsə də yazılı poeziyamızda öyüd-nəsihət motivi öz aktuallığını
nəinki itirib, əksinə, yaşadı və davamlı bir ənənəyə çevrilib.Şifahi
müstəvidə bu ənənə ustadlarımızdan qalan ustadnamələrdə
özünü daha parlaq nümayiş etdirib. Aşıq Şəmşir yaradıcılığına
xas olan ustadnamələr, öyüd-nəsihət məzmunlu qoşmalar, gəraylılar,
müxəmməslər də mövcud ənənə sisteminin təbii davamıdır:
Xain, mərdimazar durmaz farağat,
Mərdin meydanında namərd qalar mat.
Qorxaqdan Koroğlu, yabıdan Qırat,
Hər alçaqdan bil ki, İsgəndər olmaz.
Yaxud,
Tərlan kəklik ovlar, şikardan qalmaz,
Sərçə min qarında darı saxlayar.
Beş canavar ərz üzünə sığışmaz,
Bircə pətək yüz min arı saxlayar.
“Bircə pətək yüz min arı saxladığı” halda
“beş canavarın ərz üzünəsığışmaması” əslində insan cəmiyyətinə
xas olan sosial-mənəvi dialektikadan xəbər verir.Dədə Şəmşir
dünyamızın təzadlı olaylarına aydınlıq gətirmək üçün alleqorik
predmetlərdən ustalıqla istifadə edir.Belə şeirlərin təlqin
etdiyi ibrət oxucunu saflığa, insafa, imana çağırır.Ümumiyyətlə,
böyük humanizm, xeyirxahlıq, səxavət, etibarı, sədaqət,
səmimiyyət, igidlik, mərdlik kimi atributlar Aşıq Şəmşir
poeziyasının leytmotivini təşkil edir:
Ey ərzin üzündə yaşayan insan,
Gəlin sülhə sarı el sevındirək.
Xaraba qalmasın bu gözəl cahan,
Bir-birə əl tutaq, əl sevindirək.
Kimsənin xətrinə kimsə dəyməsin,
Bir kəsin işini kimsə əyməsin.
İşıqlı xoş günlər qara geyməsin,
Nəğmələr xoş olsun, il sevindirək.
Dədə Şəmşir aşıq şeirini müxtəlif poetik formalarında qələmə
aldığı nümünələrlə qoşma, gəraylı, təcnis, divani, bayatı,
rübai, qəzəl və müxəmməsləri ilə Kəlbəcər ədəbi mühitini,
eləcə də yazılı və şifahi poeziyamıızın ən önəmli cəhətlərini
ustalıqla mənimsəyən və buna öz vəhyini, fitrətini əlavə
edən qüdrətli söz sənətkarı kimi fərdi məktəbini yaratmışdı.
Kəlbəcər ellərində qırxdan artıq şəyirdinin aşıq sənətinə
yiyələnməsində ustad sənətkarın xidmətləri danılmazdır.
Aşıq Qardaşxanın, Qəmkeş Allahverdinin, Aşıq Xalıqverdinin
və bu gün çoxlarının yaxşı tanıdığı onlarla saz-söz sənətkarlarının
yetkinləşməsində, kamilləşməsində Aşıq Şəmşir məktəbinin
əvəzsiz rolu olmuşdur. Bu məktəb təkcə aşıq sənətinə deyil,
ümumən saz-söz sənətinə təsir göstərməklə Bəhman Vətənoğlu,
Sücaət kimi şairlərin yetişməsinə münbit zəmin yaratmışdır.
Nəticə etibarı ilə Aşıq Şəmşir Kəlbəcər ədəbi mühitinin
formalaşmasında öz töhfəsini vermişdir.
Dədə Şəmşirin şeir dili layla, bayatı dilidir.Bu dildə Dəlidağın
döşündən qaynayan çeşmə saflığı, başı taclı qayaların, yerə
millənən şəlalı şaqraqlığı, zümrüd meşələrin pıçıltısı,bənövşə
ətri, nərgiz rayihəsi, bir sözlə möcüzələr diyarı Kəlbəcərin
şəhdi, şirəsi bütün çalarları ilə özünü göstərir:
Çəmənli, çiçəkli bahar könlümün
Açıqdı çiskini-dumanı yoxdur.
Çəkilib qəlbimdən qara buludlar,
Çovğunu, yağmuru, boranı yoxdur.
Ağlasam təsəlli gözüm üçündür,
Mətləbin mənası sözüm üçündür,
Çəkdiyim cəfalar özüm üçündür,
Bir başqa kimsəyə ziyanı yoxdur.
Şəmşir kimin kəməndində boğulmuş,
Könlüm dəyirmandı-suyu sovulmluş.
Varmı mərd əkilmiş, igid doğulmuş
Ha gəzirəm dağı, aranı yoxdur.
Aşıq Şəmşir Azərbaycan türkcəsinin zəngin leksikonundan
gen-bol istifadə etməyi bacaran sənətkar olmuşdur.Onun təcnisləri,
cinaslı rübailəri və bayatıları dediklərimizə əyani sübutdur.Məlumdur
ki, cinas qafiyəli şeir yazmaq daha çox dili mükəmməl bilən
söz sərraflarına aiddir.Aşıq poeziyasında sənətkarlığın
zirvəsi sayılan təcnis Dədə Şəmşirin yaradıcılığında da
özünəməxsus yer almışdır.Təcnis müəllifləri bir çox hallarda
omonimliyi qorumaq üçün –zahiri effekt xatirinə məzmunu
formaya qurban veriblər.Aşıq Şəmşirin təcnislərində forma-məzmun
vəhdəti göz qabağındadır.O, şeirin daxili məna tutumunu
formal zahiri qiyafəyə qurban verməkdən uzaqdır:
Təbib qarşı gəlsə sağalar yara,
İstər ağla, ya sızılda, ya zarı.
Qışın ömrü təslim olur bahara,
Çiçəklərdən bal çəkəcək yaz arı.
Gəl, sən doğru, bu düz yola, dön, qarı,
Düzələrmi gəc ağacın donqarı!
Qışdan qalan quzeylərin don qarı,
Görürsənmi, gəldi çaşdı yaz, əri.
Ümmandasan, sən bir mayaq al ələ,
Şəmşir sənə yaxşı yoldaş, a lələ.
Seçəcəkdir sərraf baxsa a lələ,
Tanıyacaq ya sandalı, ya zəri.
İşlənməmiş təzə cinas qafiyələrdən istifadə Aşıq Şəmşirin
bayatılarında da özünü göstərir.Ustad sənətkarın şeir dilindəki
ifadə zənginliyi, özündə ehtiva edən məzmun gözəlliyi, estetik
mahiyyət, başqa sözlə, poetik semantika ümumən Azərbaycan
türkcəsinin zənginliyindən və gözəlliyindən xəbər verir.
Kəlbəcər toylarını Aşıq Şəmşirsiz təsəvvür etmək çətin idi
bir zamanlar.Bu, o, zaman idi ki, dağların qoynuna sığınmış,
qarlı-qartallı zirvələri özlərinə arxa bilən el-oba şad-xürrəm,
firavan bir ömür yaşayırdı.Dədənin səsi, sözü və çalğısı
bu ömrün naxışı, bəzəyi idi.Gənc ailələr Dədə xeyir-duasından
müstəqil yaşam tərzinə qanadlanardılar.Beləcə, Dədə Şəmşir
müdrik el ağsaqqalı kimi yaddaşların nəzərində Dədəlik mərtəbəsinə
ucalmışdır.
Aşıq Şəmşirin qeyri-adi səsi və çalğısı saz-söz sərrafı
olan Kəlbəcər ellərində yüksək dəyərləndirilir, ustad sənətkarın
orijinal ifaçılığı və şairliyi müasir həmkarlarından heç
kəslə müqayisə edilmirdi.Nə yaxşı ki, fitrət sahibinin lent
yazıları bu günümüzəcən gələ bilib.
Ilk dəfə musiqişünas Əminə Eldarova Aşıq Şəmşirin ifasında
75 aşıq havasını lentə köçürüb.Indi Azərbaycan Dövlət Radiosunun
qızıl fondunda mühafizə olunan bəzi lent yazıları aşığın
Əminə xanım tərəfindən 1958-ci ildə yazılan saz havalarıdır.
Aşıq Şəmşirin “Şerlər” adlı ilk kitabı 1959-cu ildə “Akademiya”
nəşriyyatı tərəfindən buraxılıb.Sonralar müəyyən fasilələrlə
ustad sənətkarın “Qoşmalar”(Azərnəşr,1971), “Seçilmiş əsərləri”(Azərnəşr,1973),
“Dağ havası” (Gənclik,1978), “Şerlər”(Yazıçı,1980), “Öyüdlər”(Ozan,1996)
və s. kitabları işıq üzü ğörüb.Bu kitabların əsas naşiri
qocaman saz-söz sənətkarına dərin rəğbət bəsləyən Əjdər
Xanbabayev olmuşdur.Bundan əlavə Aşıq Şəmşirin həyat və
yaradıcılığına həsr olunmuş bir neçə monoqrafik kitabın
da adlarını göstərmək yerinə düşər:
Osman Sarıvəlli: ”Aşıq ürəkli şair, şair ürəkli Aşıq Şəmşir”(Elm,1973),
Məmməd Aslan: “Saxla izimi, dünya”(İşıq,1989), “Dədə Şəmşir
yaddaşlarda” (toplayıb tərtib edəni Qənbər Şəmşiroğlu,Gənclik,2000).Eyni
zamanda ustad sənətkarın poetik irsinə təhlili münasibət
bildirən bir çox məqalə müəlliflərinin sırasında professor
Mürsəl Həkimovun, Hüseyn Kürdoğlunun, İlyas Tapdığın,f.e.namizədi
Elxan Məmmədlinin, Füzuli Ramazanoğlunun, İlham Məmmədlinin
adlarını da xüsusilə çəkmək istərdik.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutunun
bu yaxınlarda çapa hazırladığı kitaba görkəmli el sənətkarlarının
yaradıcılığından seçmələr daxil edilmişdir.Hesab edirik
ki, bu seçmələr Aşıq Şəmşir yaradıcılığı haqqında mükəmməl
təsəvvür yaratmağa qadir olacaqdır.
Adil Cəmil.
Filologiya elmləri namizədi
|